“Phim câm” Nhật Bản không bao giờ im lặng. Từ buổi chiếu phim đầu tiên ở Nhật Bản vào năm 1896 cho đến khi kết thúc kỷ nguyên phim câm vào năm 1939, một người hoặc một nhóm người luôn đảm nhận vai trò kể chuyện cho mỗi buổi chiếu phim. Dù đến nay, hoạt động của Benshi đã không còn mạnh mẽ, nhưng họ vẫn được trân trọng vì những đóng góp cho sự phát triển của điện ảnh Nhật Bản.
Năm 2023 đánh dấu kỷ niệm 60 năm ngày mất của đạo diễn điện ảnh vĩ đại Nhật Bản Yasujiro Ozu và kỷ niệm 120 năm ngày sinh của ông. Ozu được biết đến nhiều nhất bên ngoài Nhật Bản nhờ những bộ phim truyền hình gia đình về cảm xúc hậu Thế chiến thứ hai, chẳng hạn như "Tokyo Story" (1953). Tác phẩm này được 358 đạo diễn và nhà làm phim trên toàn thế giới bình chọn là một trong những bộ phim hay nhất mọi thời đại.
Yasujiro Ozu – người bắt đầu sự nghiệp điện ảnh của mình bằng những bộ phim câm. Ảnh: Collider
Yasujiro Ozu – người bắt đầu sự nghiệp điện ảnh của mình bằng những bộ phim câm. Ảnh: Collider
Matsuda Shunsui – một trong những Benshi nổi tiếng. Ảnh: Hamilton
Ông bắt đầu sự nghiệp của mình trong thời đại phim câm, và những bộ phim cuối cùng của ông được làm bằng màu vào đầu những năm 1960. Các tác phẩm phim câm của ông nói riêng, và phim câm tại Nhật nói chung, trở nên thú vị hơn nhờ sự hiện diện của Benshi - nghệ sĩ biểu diễn trực tiếp đưa ra lời bình luận liên tục về những gì đang diễn ra trên màn hình, thể hiện giọng nói phù hợp cho các diễn viên và phát ra hiệu ứng âm thanh, đôi khi xen kẽ những nhận xét ngẫu hứng về các sự kiện đương thời.
Matsuda Shunsui – một trong những Benshi nổi tiếng. Ảnh: Hamilton
Gần một thế kỷ sau, văn hóa Benshi vẫn còn tồn tại và phát triển ở Nhật Bản với quy mô nhỏ hơn nhiều so với thời kỳ hoàng kim, nhưng vẫn được duy trì bởi những học viên tận tâm và kinh nghiệm phong phú, với sự ủng hộ của nhiều người hâm mộ cuồng nhiệt.
Benshi là gì?
Benshi - 弁士 (người kể chuyện) là những người chịu trách nhiệm tường thuật trực tiếp cho những bộ phim câm của Nhật (hoặc của nước ngoài được trình chiếu tại Nhật). Benshi đã góp phần tạo nên trải nghiệm đặc biệt cho dòng phim câm ở Nhật Bản, bằng cách giải thích nội dung của bộ phim, trước, trong hoặc sau buổi chiếu. Khác với phần còn lại của thế giới, Nhật Bản là nơi duy nhất mà người kể chuyện chứng tỏ mình là một phần có ảnh hưởng và không thể thiếu của điện ảnh câm.
Vai trò của Benshi
Những bộ phim câm đầu tiên chỉ dài vài phút, vì vậy rạp chiếu phim cần thu hút khán giả, khiến họ háo hức muốn xem thêm. Benshi đầu tiên được thuê để kéo dài thời gian xem bằng cách giải thích phụ đề, đưa ra lời bình luận, giải thích chi tiết về động cơ và hành vi của nhân vật… Trong khi đó, đối với các bộ phim nước ngoài, họ đóng vai trò là phiên dịch viên và “hướng dẫn viên du lịch”, những người truyền đạt thông tin về các phong tục và địa điểm nước ngoài được đề cập trong bộ phim.
Ảnh: Frameland
Benshi đưa ra lời phát biểu mở đầu nên cần những giọng hát mạnh mẽ, vang dội. Họ không ngừng trau dồi các tiết mục thanh nhạc và ngôn ngữ cơ thể độc đáo để thu hút đám đông. Các rạp chiếu phim ở Nhật Bản tương đối lớn, với sức chứa trung bình là 1000 chỗ ngồi và các Benshi biểu diễn mà không cần micro. Một trong những kỹ năng tuyệt vời của Benshi là giọng nói khỏe, vang, đảm bảo cho tất cả mọi người trong rạp đều nghe thấy tiếng, dù không sử dụng bất kỳ thiết bị hỗ trợ nào.
Họ cũng phối hợp với dàn nhạc đi kèm để đảm bảo sự kết hợp liền mạch giữa lời kể và âm nhạc. Có thể thấy, vai trò của họ vượt xa việc giải thích một bộ phim. Ví dụ, trong Chiến tranh Nga - Nhật (1904-1905), Benshi đã giúp khơi dậy lòng nhiệt thành dân tộc khi những thước phim và cảnh tái hiện chiến tranh khiến khán giả xem phim như đắm chìm trong không khí đó.
Ảnh: Frameland
Benshi giúp cho bộ phim hấp dẫn hơn. Ảnh: trích từ tác phẩm Katsuben của đạo diễn Masayuki Suo
Người ta ví von rằng, xem một bộ phim câm không có Benshi sẽ có cảm giác nhàm chán, giống như xem một trận bóng đá trên TV mà không có bình luận, không có tiếng ồn ào của đám đông và không có tiếng còi của trọng tài.
Benshi giúp cho bộ phim hấp dẫn hơn. Ảnh: trích từ tác phẩm Katsuben của đạo diễn Masayuki Suo
Sự xuất hiện của Benshi
Người kể chuyện từ lâu đã có mặt trong các nghệ thuật biểu diễn truyền thống Nhật Bản như Kabuki và Noh, họ mang đến “màu sắc” âm thanh vào hành động của nghệ sĩ trên sân khấu.
Vì vậy, khi những bộ phim câm đầu tiên đến Nhật Bản, việc có người kể chuyện cho chúng dường như là điều tự nhiên và thực sự cần thiết. Chỉ ở Nhật Bản, Katsudou benshi (活動弁士), hay gọi tắt là Benshi, mới trở thành một nhân vật cố định lâu dài trong điện ảnh câm. Từ đó cho ra đời của một công việc gắn với nền điện ảnh độc đáo của Nhật Bản, một nghề phát triển mạnh mẽ trong im lặng và trở nên lỗi thời khi âm thanh xuất hiện.
A Page of Madness (1926) một bộ phim câm nổi tiếng của đạo diễn Teinosuke Kinugasa, trở nên hấp dẫn hơn nhờ sự kể chuyện của Benshi. Ảnh: highonfilms
A Page of Madness (1926) một bộ phim câm nổi tiếng của đạo diễn Teinosuke Kinugasa, trở nên hấp dẫn hơn nhờ sự kể chuyện của Benshi. Ảnh: highonfilms
Trong thập kỷ đầu tiên của điện ảnh, Benshi thường xuất hiện trước các bộ phim, mang đến cho khán giả những nhận xét giới thiệu khá chi tiết về nội dung phim sắp chiếu. Vì hầu hết các bộ phim đều là phim nhập khẩu từ nước ngoài nên Benshi chủ yếu dành thời gian giải thích về những nét đặc sắc, phong tục và địa điểm của phương Tây trong phim. Khi các bộ phim trở nên đa dạng hơn, Benshi bắt đầu tóm tắt các tình tiết phim và nhân vật trong phần giới thiệu.
Benshi Nanako Yamauchi tường thuật và nhóm Little Bang Theory trình diễn âm nhạc cho bộ phim A Page of Madness tại Nhà hát Đại học Michigan. Ảnh: umich
Khi chiến tranh Nga - Nhật xảy ra đã gây ra sự gia tăng lớn về lượng khán giả đến với rạp chiếu phim. Người dân Nhật Bản mong muốn được xem hình ảnh của những người lính anh hùng chiến đấu với quân Nga. Trong những năm chiến tranh, 80% phim điện ảnh được chiếu ở Nhật Bản là phim Chiến tranh Nga - Nhật.
Một số bộ phim này là những đoạn phim tin tức thực tế về cuộc giao tranh. Tuy nhiên, hầu hết đều là những tác phẩm tái hiện được dàn dựng, chẳng hạn như những tác phẩm do Thomas Edison sản xuất và quay phim ở New Jersey.
Bức tranh mô tả cảnh mọi người cùng tụ họp thưởng thức một bộ phim câm. Ảnh: Biglobe
Đảm nhận vai trò quan trọng, Benshi đã khơi dậy lòng nhiệt thành dân tộc của khán giả bằng cách đưa ra những bình luận cực kỳ yêu nước theo một cách hài hước, dễ đi vào lòng mọi người hơn.
Bức tranh mô tả cảnh mọi người cùng tụ họp thưởng thức một bộ phim câm. Ảnh: Biglobe
Vào năm 1923 động đất Kanto phá hủy nhiều công trình trong đó có rạp chiếu phim ở Tokyo, nhưng chỉ trong vài năm, số lượng rạp chiếu phim mới xuất hiện còn nhiều hơn lúc ban đầu. Có vẻ như sau thảm họa, mọi người mong muốn có một nơi để giải tỏa những căng thẳng về tinh thần và họ chọn thưởng thức điện ảnh, đặc biệt là những bộ phim hài của Lloyd, Buster Keaton và Ozu.
Benshi - người “thổi hồn” cho các tác phẩm điện ảnh
Sau chiến tranh, Benshi và nghệ thuật kể chuyện (Setsumei) của họ bước vào một thời gian thử nghiệm kéo dài khi các bộ phim chuyển động trở nên dài hơn và mang tính tường thuật nhiều hơn. Bên cạnh việc tiếp tục đưa ra những tóm tắt, giới thiệu về cốt truyện, thì giờ đây khán giả mong muốn nhiều hơn ở một Benshi.
Những người kể chuyện này bắt đầu thử thách bản thân bằng việc tìm kiếm âm thanh, giai điệu và phong cách thích hợp nhất cho nghệ thuật của từng bộ phim, với phim câm Nhật Bản và phim câm nước ngoài sẽ được thể hiện theo cách khác nhau.
Benshi phối hợp cùng dàn nhạc (bên phải) để tạo tính kịch tính cho bộ phim. Ảnh: Bangkok Post
Benshi phối hợp cùng dàn nhạc (bên phải) để tạo tính kịch tính cho bộ phim. Ảnh: Bangkok Post
Đối với phim nước ngoài, Benshi solo thu hút khán giả bằng cách giải thích những gì đang diễn ra trên màn ảnh. Đối với phim Nhật Bản, một phong cách biểu diễn được gọi là Kowairo setsumei (tô màu giọng nói) đã xuất hiện.
Kowairo setsumei sẽ bao gồm một số nghệ sĩ biểu diễn, thường từ bốn đến sáu người, đứng ở vị trí khuất tầm tại cánh sân khấu, họ thêm lời thoại bằng cách biến đổi giọng sao cho phù hợp với nhân vật đang xuất hiện trên màn ảnh.
Một bước ngoặt lớn trong lịch sử điện ảnh Nhật Bản là Phong trào Phim thuần túy (Pure Film Movement) xuất hiện từ năm 1915-1925. Trên các trang tạp chí điện ảnh thời đó, những người ủng hộ Phong trào Phim thuần túy đã tấn công những gì được cho là yếu tố lỗi thời của điện ảnh Nhật Bản - những điều cản trở sự phát triển của chất lượng phim.
Các nhà phê bình chỉ trích các hãng phim sử dụng Onnagata, hay những người đóng giả nữ, Nhật Bản nên thuê phụ nữ làm diễn viên như phương Tây đã làm.
Điều này đã giúp các nữ diễn viên bắt đầu được diễn những vai diễn thuộc về mình, cân bằng lại vai trò của diễn viên trong điện ảnh.
Những nhà đấu tranh cho rằng vai trò của Benshi không cần thiết và còn ngăn cản sự phát triển của điện ảnh. Ảnh: nishinippon
Sau khi đạt được thành công, các nhà đấu tranh lại bắt đầu chuyển hướng và mục tiêu lần này là Benshi. Vào năm 1915, những người theo chủ nghĩa thuần túy điện ảnh đã lên các trang tạp chí điện ảnh để chỉ trích tình trạng của điện ảnh. Họ tin rằng điện ảnh Nhật Bản thiếu lối kể chuyện bằng hình ảnh phức tạp và kịch bản tinh tế như phim nước ngoài. Trong khi các nhà làm phim ở phương Tây đã nghĩ ra nhiều kỹ thuật điện ảnh, chẳng hạn như biên tập và thêm phụ đề vào phim, cho phép họ kể câu chuyện một cách trực quan.
Tuy nhiên do đang sở hữu một lực lượng Benshi hùng hậu và chất lượng nên các nhà làm phim Nhật Bản chậm áp dụng và phát triển kỹ thuật kể chuyện điện ảnh. Họ biết rằng bất cứ điều gì không thể truyền tải bằng hình ảnh sẽ được Benshi giải thích bằng âm thanh. Các nhà làm phim Nhật Bản bị phụ thuộc quá nhiều vào Benshi để tô điểm cho bất kỳ cảnh mờ nhạt hoặc cốt truyện khó hiểu nào.
Điều này đã khiến Benshi lọt vào tầm ngắm của các nhà đấu tranh điện ảnh, họ cho rằng loại bỏ Benshi sẽ là một bước tiến tới hiện đại hóa điện ảnh, một quan điểm mà ngay cả tiểu thuyết gia nổi tiếng Tanizaki Jun'ichiro cũng chia sẻ. Tuy nhiên, họ đã thất bại trong nỗ lực loại bỏ Benshi.
Khán giả đã quen với vai trò của Benshi và hoàn toàn tận hưởng những điều mà Benshi mang lại khi thưởng thức tác phẩm điện ảnh. Tuy nhiên, không thể phủ nhận cuộc tấn công của Phong trào Phim thuần túy đã dẫn đến một số thay đổi. Những lời giới thiệu mà Benshi đưa ra trước buổi chiếu phim cũng như nhóm Kowairo setsumei đã không còn nữa.
Những Benshi nổi bật vào thời bấy giờ. Ảnh: courses.hamilton
Những gì còn sót lại là một Benshi chịu trách nhiệm tường thuật, bình luận và bắt chước lại lời thoại của các diễn viên trong khi phim đang chiếu. Từ 1925 – 1932 là thời đại hoàng kim của Benshi, với 6.818 Benshi, trong đó có 180 phụ nữ. Vào năm cao điểm 1930, có 8.000 Benshi hoạt động ở Nhật Bản. Không thể phủ nhận sự xuất hiện của Benshi đã mang đến thành công cho dòng phim câm Nhật Bản.
Benshi nổi tiếng hoạt động trong kỷ nguyên phim câm bao gồm Musei Tokugawa (tại rạp Aoikan và Musashinokan), Saburo Somei (tại rạp Denkikan), Rakuten Nishimura, Raiyu Ikoma (tại rạp Teikokukan), Mitsugu Okura và Shiro Otsuji.
Sức ảnh hưởng của Benshi
Musei Tokugawa – một trong những Benshi nổi tiếng nhất. Ảnh: Wikipedia
Cần phải chỉ ra rằng không nơi nào trên thế giới “điện ảnh câm” thực sự im lặng - âm nhạc luôn là một phần của chương trình. Ở Nhật Bản, âm nhạc cũng đi kèm với phim nhưng được sử dụng trong mối quan hệ cộng sinh với Benshi. Nếu nhạc đang phát thì khán giả sẽ không thể nghe thấy tiếng của Benshi. Vì vậy, dàn nhạc phải phối hợp với Benshi khi nào chơi mạnh mẽ, khi nào chơi nhẹ nhàng và khi nào giữ im lặng.
Musei Tokugawa – một trong những Benshi nổi tiếng nhất. Ảnh: Wikipedia
Đối với nhiều người hâm mộ điện ảnh “im lặng” ở Nhật Bản, Benshi là một điểm thu hút lớn. Thông thường, bộ phim thu hút mọi người đến rạp nhưng tại Nhật, Benshi quyết định mọi người sẽ đến rạp nào. Benshi là những ngôi sao văn hóa lớn vào thời điểm đó, với thu nhập của Benshi ngang bằng, nếu không muốn nói là nhiều hơn nhiều diễn viên. Benshi có lượng người hâm mộ rất lớn, đặc biệt là phụ nữ và thường là những người tạo ra xu hướng thời trang.
Những Benshi nổi tiếng nhất sống như những ngôi sao, có được những người theo dõi trung thành, mặc quần áo thời trang, hẹn hò với các ngôi sao điện ảnh và kiếm được số tiền khổng lồ. Họ đến từ nhiều thành phần xã hội khác nhau, vừa khá giả vừa nghèo khó, nhưng tất cả đều thu hút hàng trăm, nếu không muốn nói là hàng nghìn người ngưỡng mộ.
Đôi khi chính Benshi là người thu hút khán giả đến xem phim. Ảnh: trích từ tác phẩm Katsuben của đạo diễn Masayuki Suo
Ngay cả anh trai của nhà làm phim huyền thoại Kurosawa Akira, Heigo cũng là một Benshi. Ông chọn kiếm sống ở rạp chiếu phim thay vì theo đuổi con đường học vấn cao hơn. Hầu hết những người kể chuyện chuyên nghiệp này chỉ biểu diễn tại các rạp chiếu phim thuê họ. Ví dụ, nếu bạn muốn xem Musei Tokugawa, bạn sẽ đến rạp Aoikan hoặc Musashinokan ở Tokyo.
Trong Thời đại hoàng kim, một Benshi thường chỉ biểu diễn trong một giờ, hoặc một số Benshi chia các bộ phim dài thành các phân đoạn dài một giờ. Tuy nhiên, Benshi vẫn phải biểu diễn bốn đến năm buổi diễn mỗi ngày, bảy ngày một tuần.
Benshi được yêu thích không kém những ngôi sao điện ảnh. Ảnh: trích từ tác phẩm Katsuben của đạo diễn Masayuki Suo
Phim thường thay đổi hàng tuần. Vì vậy, Benshi phải nghĩ ra các cách kể chuyện mới mỗi tuần, sau đó thực hiện nó theo cách mới mẻ, thú vị và hấp dẫn khoảng ba mươi lần trong tuần. Benshi thực sự là “Nhà thơ của bóng tối”.
Với những quy định chặt chẽ hơn của chính phủ và sự ra đời của phim “talkie” (phim có âm thanh) vào những năm 1930, Benshi dần trở nên lỗi thời. Một số đã thành công trong việc chuyển sang lĩnh vực khác như nhà văn, diễn viên lồng tiếng, phát thanh và truyền hình, nhưng những người khác thì không may mắn như vậy. Một số vẫn cố gắng tiếp tục làm việc cho đến Thế chiến thứ hai.
Mọi người xem một bộ phim câm cũ, trong khi Benshi, ngồi cạnh màn hình, đưa ra lời bình luận liên tục về hành động. Ảnh: Nikkei
Mọi người xem một bộ phim câm cũ, trong khi Benshi, ngồi cạnh màn hình, đưa ra lời bình luận liên tục về hành động. Ảnh: Nikkei
Ở Nhật Bản, phim câm không biến mất chỉ sau một đêm. Vì lý do kỹ thuật và tài chính, các hãng phim tiếp tục sản xuất chúng cho đến năm 1938. Sau sự tàn phá của chiến tranh, một số Benshi đã đi đến vùng nông thôn để tiếp tục phục vụ loại hình này, khi những bộ phim mới chưa được cập nhật. Trong số đó có Shunsui Matsuda, con trai của một Benshi nổi tiếng, ông là một trong số những Benshi Nhật Bản cuối cùng của kỷ nguyên phim câm. Tình yêu dành cho phim câm của Shunsui Matsuda lớn đến mức ông đã dành cả cuộc đời mình để tìm kiếm và lưu giữ những bộ phim kinh điển có giá trị từ thời kỳ vàng son.
Một cảnh trong bộ phim "Talking the Pictures" (Katsuben) năm 2019, một bộ phim hài - chính kịch kể về câu chuyện về một Benshi. Bộ phim được cố vấn bởi Midori Sawato. Ảnh: Nikkei
Ngày nay, dù không còn hoạt động mạnh mẽ thì những Benshi vẫn còn tồn tại, trong đó có thể kể đến Midori Sawato, một nữ Benshi đã làm nghề này hơn 50 năm và là học trò của Shunsui Matsuda. Cách kể chuyển của bà vẫn phù hợp với truyền thống lâu đời bắt nguồn từ nghệ thuật biểu diễn, thêm vào đó là những thay đổi cho phù hợp với hiện đại.
Dù từ thuở sơ khải cho đến nay, những Benshi thực sự là những nghệ sĩ đúng nghĩa và bối cảnh phim câm của Nhật Bản sẽ rất khác nếu không có họ.
