Tre trong đời sống văn hóa của người Nhật

Chúng ta đều biết cây tre giữ một vị trí vô cùng đặc biệt trong đời sống của người Việt, là đại diện cho tinh thần, tính cách của dân tộc Việt Nam. Tại xứ Phù Tang, tầm quan trọng của loài cây này cũng chẳng hề kém cạnh khi ứng dụng của nó trải dài ở mọi lĩnh vực và cũng biểu trưng cho nhiều ý nghĩa thiêng liêng. Tháng 4 này, hãy cùng Kilala đào sâu về hình tượng cây tre trong văn hóa Nhật qua Chuyên đề Tre Nhật Bản nhé!

Tre Nhật Bản – phân loại và đặc điểm

Tại Nhật Bản, các cây thuộc họ tre trúc được chia làm hai loại chính là Sasa (笹) và Take (竹), với tổng cộng khoảng 250 phân loài khác nhau. Vì bắt nguồn là một loại cây ở phía Nam nên người ta nói rằng ranh giới phía Bắc của tre Nhật Bản là xung quanh khu vực Aomori hoặc Hakodate.

Để phân biệt hai loại trên thì nhìn chung, Take có kích thước tương đối lớn hơn khi có thể cao đến 20m, trong khi Sasa có chiều cao dao động trong khoảng 0,5 đến 4m.

Tuy nhiên, sự khác biệt rõ ràng nhất có thể quan sát được là ở phần bẹ của hai loại tre này. Theo định nghĩa thực vật học, khi măng mọc lên và lớp bẹ này bong ra thì đó là Take, còn với Sasa thì lớp bẹ vẫn tiếp tục bọc quanh đốt thân.

Bên cạnh đó, gân lá của Take có hình lưới và của Sasa thì các đường gân lại chạy song song với nhau. Cũng có sự khác biệt về số lượng cành mọc ra từ các đốt thân: Take có 2 và Sasa có khoảng 5 cành. Hay hoa Take thường được cho là 120 năm mới nở một lần, trong khi ở Sasa là 60 năm...

Tại Nhật Bản có ba giống tre phổ biến và được ứng dụng nhiều nhất là Mosochiku, Madake và Hachiku.

Mosochiku: Có nguồn gốc từ Trung Quốc và được đặt theo tên của Moso - người đã vào rừng đào măng cho mẹ già của mình vào một ngày tuyết rơi lạnh giá. Mosochiku là giống tre lớn nhất ở Nhật Bản, với thân cao từ 10-20m và đường kính thân từ 8-20cm. Có rất nhiều đồ thủ công bằng tre tận dụng đặc điểm kích thước lớn của Mosochiku, chẳng hạn như dao kéo, thìa xới cơm hay thùng đựng rượu. Măng của Mosochiku từ lâu được coi là thực phẩm ăn được, và gần đây chúng cũng được ứng dụng để sản xuất than tre.

Madake: Có thân cao từ 10- 20m và đường kính từ 5-15cm. Chúng có đặc điểm là các đốt dài, thân dẻo dai nên là loại phù hợp và được sử dụng nhiều nhất để làm các sản phẩm thủ công như giỏ tre. Madake cũng có màu sắc tươi tắn, đẹp mắt nên cây tre tươi cũng được sử dụng làm đồ trang trí năm mới hoặc làm bình đựng rượu sake.

Hachiku: Có kích thước tương đương với Madake hoặc nhỏ hơn một chút, cao từ 10-15m và đường kính từ 3-10cm. Người ta nói rằng cái tên Hachiku xuất phát từ cây tre trắng, có lẽ vì thân cây có màu sắc hơi nghiêng trắng, như thể được phủ một lớp bột. Do khả năng chịu lạnh và có thể chẻ mỏng nên nó được sử dụng rộng rãi để làm xương của đèn lồng hay chasen trong Trà đạo...

Bám rễ trong văn hóa truyền thống

Một trong những truyện cổ tích dân gian nổi tiếng nhất của Nhật Bản là câu chuyện “Nàng công chúa ống tre” (Kaguya-hime no monogatari), hay còn có tên gọi khác là “Sự tích người chặt tre” (Taketori no monogatari).

Chuyện kể về một ông lão khi vào rừng chặt tre thì trông thấy một búp măng phát sáng, kỳ lạ là bên trong búp măng lại có một bé gái tí hon. Vì vợ chồng lão muộn con nên lão đã quyết định mang đứa trẻ về nuôi dưỡng. Cũng kể từ đó, mỗi lần vào rừng chặt tre ông lão đều tìm thấy vàng, chẳng mấy chốc mà gia đình trở nên giàu có. Bé gái cũng lớn nhanh như thổi, chỉ ba tháng đã trở thành một thiếu nữ xinh đẹp tuyệt trần. Nàng hóa ra lại chính là công chúa của Mặt trăng, vào một đêm trăng sáng, nàng đã bay lên trời và trở về quê hương mình.

Ra đời vào khoảng cuối thế kỷ 8 đến cuối thế kỷ 12, câu chuyện cổ này phần nào phản ánh sự gắn bó của người Nhật với cây tre đã bắt rễ từ lâu đời, đồng thời cũng cho thấy cách nhìn nhận về tre trong văn hóa Nhật Bản: một vật chứa đựng những điều kỳ diệu.

Câu chuyện nàng công chúa lớn nhanh như thổi cũng liên quan đến tốc độ phát triển của cây tre. Tre lớn nhanh, đạt kích thước tương đương với cây tre mẹ (hơn 20m) chỉ trong vỏn vẹn ba tháng và có thể được khai thác làm tài nguyên chỉ trong ba năm, thậm chí không cần đến sự chăm sóc của con người.

Trong nhiều thiên niên kỷ, ứng dụng của tre ở Nhật Bản dần xuất hiện ở mọi lĩnh vực, từ thủ công cho đến ẩm thực, và nó cũng trở thành biểu tượng của đức tính kiên cường, sự giản đơn và thịnh vượng trong văn hóa xứ Phù Tang.

Trong nghệ thuật thủ công 

Những chiếc giỏ tre đan phủ sơn mài (gọi là rantai shikki) đã được tìm thấy trong những tàn tích có niên đại từ cuối thời Jomon. Đến thời Yayoi và thời Kofun, giỏ tre và rây tre được sử dụng rộng rãi, từ thời Heian trở đi thì các vật dụng này đã không thể thiếu vắng trong cuộc sống của người dân. Người ta nói rằng, bấy giờ ở mỗi ngôi làng Nhật Bản đều có ít nhất một cửa hàng chuyên đan lát và sửa chữa đồ tre.