Tinh hoa từ khung cửi – vẻ đẹp của vải dệt truyền thống xứ Phù Tang

Vải dệt truyền thống, với tư cách là một trong những mặt hàng thủ công lâu đời nhất của Nhật Bản, là kết tinh của tính thẩm mỹ tinh tế cùng kỹ thuật được cải tiến và lưu truyền qua hàng thế kỷ. Và ở mỗi vùng miền khắp xứ Phù Tang, nghề dệt lại được phát triển theo phong cách độc đáo riêng, phản ánh bản sắc văn hóa và câu chuyện lịch sử của từng địa phương.

Trong thời đại vải công nghiệp và sợi tổng hợp lên ngôi, những thước vải dệt tay tỉ mỉ, tiêu tốn nhiều công sức và chứa đựng linh hồn của người thợ lại càng tỏa sáng rực rỡ. Những căn chỉnh tinh tế về độ căng của sợi và kiểu dệt làm nên vẻ mềm mại cùng độ bóng mà máy móc khó lòng mô phỏng. Và đâu đó trên mỗi tấm vải dệt thủ công này, như ở những đường vân sợi gồ lên, ta tìm thấy vẻ đẹp của sự bất toàn – cái vắng mặt trong những sản phẩm công nghiệp luôn đề cao sự chuẩn xác.

Lịch sử nghề dệt xứ Phù Tang

Thời Jomon đến thời Nara

Nghề dệt vải ở Nhật bắt đầu từ khi nào là câu hỏi cho đến nay vẫn chưa có đáp án chính xác. Tuy nhiên, mảnh vải gai dầu (hemp) cổ xưa nhất khai quật được là từ gò vỏ sò Torihama (thị trấn Mikata, tỉnh Fukui), có niên đại từ đầu thời Jomon (10.000 TCN - 300 TCN). Còn mảnh vải gai (ramie) cổ nhất thì được phát hiện tại di chỉ Nakayama (huyện Minamiakita, tỉnh Akita), cuối thời Jomon. Trên bề mặt tấm vải này có dính sơn mài, vì vậy có thể nó đã được sử dụng trong quá trình lọc và tinh chế sơn.

Hemp và ramie trong tiếng Nhật thường được gọi chung là “麻 – asa”, trong nhiều trường hợp không có sự phân biệt rạch ròi. Từ này cũng là tên gọi chung cho nhóm sợi thực vật cấu tạo từ cellulose với gần 20 loại khác nhau, trong đó tiêu biểu gồm: “大麻” (hemp, gai dầu), “苧麻” (ramie, gai), “亜麻” (linen/flax, lanh), “黄麻” (jute, đay), “マニラ麻” (Manila hemp/abacá, sợi chuối có nguồn gốc từ Philippines).

Trong đó hemp và ramie là hai loại sợi quan trọng đã được người Nhật sử dụng phổ biến trong suốt chiều dài lịch sử, từ để may trang phục cho đến làm lưới đánh cá, bao bì… Vải linen ngày nay cũng phổ biến, nhưng thực ra chỉ mới bắt đầu được sản xuất quy mô lớn từ thời Minh Trị (1868-1912).

Vào thời kỳ Yayoi (300 TCN - 300 SCN), lụa bắt đầu xuất hiện khi các kỹ thuật trồng dâu nuôi tằm, dệt lụa được du nhập từ Trung Quốc và bán đảo Triều Tiên. Đến thời Nara (710-794), nhiều kỹ thuật từ phương Tây và Trung Quốc tiếp tục đặt chân đến xứ Phù Tang, người Nhật đã tiếp thu và cải tiến chúng để cho ra đời những loại lụa chất lượng cao.

Và khi nghề dệt càng phát triển thì chất liệu và kỹ thuật dệt trở thành tiêu chuẩn phản ánh vị thế xã hội của người mặc. Những loại lụa cao cấp, tinh xảo là đặc quyền dành riêng cho giới quý tộc, trong khi người dân thường vẫn mặc trang phục chủ yếu từ vải hemp hoặc ramie, trước khi vải bông (cotton) xuất hiện trong thời Edo.

Thời Heian đến thời Edo

Trong thời Heian (794-1185), kỹ thuật dệt tiếp tục phát triển mạnh mẽ với các hoa văn ngày một tinh xảo, và lụa vẫn là thứ vải mà giới quý tộc ưa chuộng. Những loại vải dệt mang hoa văn đặc trưng của Nhật Bản như Yusoku-orimono (有職織物) ra đời, được sử dụng bởi quý tộc triều đình hoặc những người phục vụ cho hoàng gia.

Sản xuất hàng dệt may bấy giờ nằm dưới sự kiểm soát của triều đình. Đặc biệt, các xưởng dệt do chính quyền điều hành, được gọi là "oridono", là nơi chuyên sản xuất vải lụa cao cấp cho quý tộc và hoàng gia.

Triều đình cũng áp đặt các quy định nghiêm ngặt về cấp bậc và màu sắc trang phục, đồng thời đặt ra những quy tắc cụ thể về trang phục theo địa vị xã hội và mùa trong năm. Các chính sách này không chỉ thúc đẩy kỹ thuật dệt mà còn nâng cao tầm quan trọng của hàng dệt may như một biểu tượng của địa vị xã hội, đại diện cho thứ văn hóa quý tộc trang nhã, tinh tế thời Heian.

Đến thời Edo (1603-1868), trồng dâu nuôi tằm được đẩy mạnh, nhờ đó mà nghề dệt lụa phát triển rộng khắp cả nước. Đặc biệt là tại kinh đô Kyoto, vùng Nishijin đã trở thành trung tâm sản xuất ra nhiều loại lụa, gấm thượng phẩm tiếng tăm bậc nhất. 

Giai đoạn này cũng chứng kiến sự nở rộ của nhiều loại vải dệt ở các địa phương: vải gai cao cấp Nara-sarashi dùng làm lễ phục của võ sĩ; lụa Oshima Tsumugi là cống phẩm của đảo Amami Oshima cho phiên Satsuma; cùng nhiều loại vải nổi tiếng khác như Echigo Jofu, Yuki Tsumugi, Kurume Kasuri… Những nghề thủ công này phản ánh khí hậu, phong thổ và kỹ thuật đặc trưng của từng vùng miền, góp phần tạo nên bức tranh đa sắc của văn hóa dệt xứ Phù Tang.

Trong thời kỳ của bình an và thịnh vượng này, những thương nhân giàu có cũng bắt đầu mặc lụa – một động lực để nghề ươm tơ dệt lụa tiếp tục phát triển rực rỡ. Tuy nhiên sau đó, lệnh cấm xa xỉ phẩm đã được ban hành, những người không thuộc giới quý tộc và võ sĩ không được quyền mặc vải lụa, gấm hoặc thêu và bị hạn chế cả về màu sắc trang phục.

Do đó, tầng lớp thường dân (nông dân, thợ thủ công, thương nhân) chủ yếu vẫn mặc vải dệt từ hemp, ramie hoặc bông. Bông vải xuất hiện tại Nhật vào cuối thế kỷ 16, dưới triều đại của Toyotomi Hideyoshi. Ban đầu canh tác loại cây này gặp khó khăn do vấn đề khí hậu, nhưng sản xuất bắt đầu phát triển mạnh từ cuối thế kỷ 17, đưa bông trở thành loại vải phổ biến ở Nhật.

Ngoài các chất liệu chính là hemp, ramie, lụa, người Nhật còn dệt vải từ sợi hoặc vỏ của nhiều loại cây khác như fuji (tử đằng), ohyo (thuộc họ cây Du), shina (thuộc chi Đoạn).

Thời Minh Trị đến nay

Đến thời Minh Trị (1868-1912), những khung cửi quy mô lớn được nhập khẩu, nghề dệt bước vào giai đoạn công nghiệp hóa. Tự động hóa phát triển, nhiều kỹ thuật từ nước ngoài được áp dụng mang đến những sản phẩm dệt theo công nghệ hiện đại.

Dù quá trình cơ giới hóa mạnh mẽ đã diễn ra trong nghành dệt may, tại nhiều địa phương vẫn còn những nghệ nhân duy trì kỹ thuật dệt vải bằng khung cửi truyền thống. Chính nhờ họ mà nghề dệt của Nhật Bản vẫn được lưu giữ và tiếp nối cho đến ngày nay. Dẫu vậy khó khăn vẫn chồng chất từ việc suy giảm nhu cầu khi người Nhật ngày càng ít mặc kimono, hay vấn đề thiếu người kế thừa – một tình trạng chung của các nghề thủ công truyền thống.

Nằm trong số những nỗ lực để bảo tồn nghề dệt, các ứng dụng mới cho vải truyền thống đã và đang được phát triển. Sự yêu thích của quốc tế dành cho các nghề thủ công của Nhật Bản cũng mở ra cơ hội cho các xưởng dệt lâu đời để đưa sản phẩm của mình ra thế giới. Ngoài ra, du lịch kết hợp với tham quan, trải nghiệm dệt vải tại các xưởng dệt cũng đang ngày càng nhận được sự quan tâm từ du khách quốc tế.

Một số loại vải dệt truyền thống nổi tiếng

Vải dệt thủ công được sản xuất trên khắp Nhật Bản, khai thác thế mạnh đặc trưng của từng vùng. Trong số đó, có 38 loại đã được Bộ trưởng Bộ Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp Nhật Bản công nhận là sản phẩm thủ công truyền thống, và dưới đây là một số đại diện tiêu biểu.