Sức hút vượt thời gian của trang phục Ainu

Là một bộ tộc sống giữa thiên nhiên và xem mình là một phần của tự nhiên, theo truyền thống, trang phục của người Ainu cũng đều được tạo nên từ những phước lành mà Kamuy ban tặng. Người Ainu có nhiều loại trang phục khác nhau tùy thuộc vào chất liệu, hoa văn hay mục đích sử dụng, và ở mỗi vùng miền lại có những nét độc đáo rất riêng. 

Đặc điểm trang phục người Ainu

Chất liệu

Nói đến tộc người Ainu, thông thường sẽ có ba nhóm chính được nhắc đến: nhóm Hokkaido Ainu ở tỉnh Hokkaido và vùng Tohoku; nhóm Sakhalin Ainu ở miền nam Sakhalin (Nga); nhóm Kuril Ainu ở phía bắc Quần đảo Kuril (quần đảo tranh chấp giữa Nga-Nhật). 

Sự khác biệt về điều kiện tự nhiên, trong đó có thảm động thực vật ở ba nơi khiến cho trang phục của dân tộc Ainu tại các vùng này có nhiều sự khác biệt.

Chẳng hạn, Tetarape – loại áo choàng làm từ sợi cỏ Irakusa (hay tầm ma Nhật Bản) là đặc trưng của người Ainu ở Sakhalin, trong khi trang phục Attus được dệt từ vỏ cây Ohyou (một loài cây thuộc Họ Du) hoặc vỏ cây Shinanoki (cây đoạn Nhật Bản) là đặc trưng của người Ainu ở Hokkaido.

Chất liệu phổ biến khác trong trang phục của người Ainu là da thú và da cá. Điều này có mối liên hệ trực tiếp với nghề săn bắn và câu cá – hai sinh kế quan trọng nhất của họ. Với da thú, phổ biến có gấu, hươu và cáo, các loài động vật biển như hải cẩu, rái cá... Còn với da cá, thông thường họ sẽ dán các mảnh da cá hồi với nhau để làm áo choàng hay giày, và đây là đặc trưng của người Ainu ở Sakhalin. Ngoài ra, người Ainu ở Kuril còn có loại trang phục được làm bằng da của chim đại bàng.

Bên cạnh những chất liệu truyền thống, quá trình giao thương của người Ainu với bên ngoài cũng khiến vải bông (cotton) được sử dụng phổ biến để may trang phục.

Hoa văn

Nói đến trang phục của người Ainu, những đường cong uốn lượn, sắc nét với bố cục dường như đối xứng tạo nên ấn tượng thị giác mạnh mẽ và có lẽ là thứ được nhớ đến nhiều nhất.

Về ý nghĩa của những hoa văn này, đến nay vẫn có những quan điểm trái ngược. Ở một số vùng, người ta tin rằng Wen-kamuy – những vị thần xấu xa sẽ có thể xâm nhập qua các đường viền, cổ tay áo hay ống quần của trang phục, do đó họ sẽ thêu các họa tiết như dây xích, gai... tại những vị trí đó để bảo vệ, xua đuổi tà ma.

Nhưng cũng có ý kiến khẳng định hoa văn Ainu hoàn toàn không mang ý nghĩa tâm linh, bởi người Ainu lo sợ các Wen-kamuy có thể nhập vào nếu có điều gì đó ẩn giấu trong các thiết kế này.

Mặc dù trông khá phức tạp nhưng họa tiết trên trang phục Ainu được tạo nên chỉ từ sự kết hợp của ba họa tiết gốc:

• Morew (xoáy): Hình xoáy nước tượng trưng cho sức mạnh.
• Ay usi (gai): Do chứa những chiếc gai nhọn, nó được cho là một "bùa hộ mệnh" để bảo vệ người Ainu khỏi kẻ thù và bệnh tật từ bên ngoài.
• Sik (mắt): Vì cũng khá giống một ngôi sao nên họa tiết mắt mang ý nghĩa "nhẹ nhàng dõi theo như một ngôi sao trên bầu trời".

Những họa tiết này còn hiện diện trên các sản phẩm mộc trứ danh của người Ainu. Theo truyền thống, đàn ông Ainu chạm khắc, đàn bà thì dệt vải, thêu thùa. Ngay từ khi còn nhỏ, trẻ em Ainu đã tập vẽ các hoa văn này để khi lớn lên, nam giới mài giũa kỹ năng chạm khắc, nữ giới trau dồi khả năng thêu thùa để trang trí mọi thứ trong cuộc sống của họ bằng các họa tiết dân tộc.

Ngoài ra, nhà so sánh lịch sử nghệ thuật Ainu - Nhật Bản Chisato “Kitty” Dubreuil cho biết những thiết kế hoa văn trên mỗi món đồ Ainu phải mang tính độc bản. “Điều quan trọng là truyền thống quy định rằng tất cả các thiết kế phải là bản gốc. Việc 'sao chép' sẽ là hành vi thiếu tôn trọng Kamuy. Khi nhìn vào những chiếc áo choàng, chúng có thể trông giống nhau nhưng thực ra mỗi thiết kế lại khác nhau, mặc dù phải thừa nhận rằng sự khác biệt có thể là rất nhỏ.”

Cách thêu họa tiết Ainu

Vào nửa sau của thời kỳ Edo, hoạt động giao thương với người Yamato (dân tộc đa số, chiếm 98% dân số Nhật Bản) và các nước khác khiến việc tiếp cận sợi bông trở nên dễ dàng hơn. Vì vậy, cùng với sự lan rộng của quần áo vải bông, một nền văn hóa thêu cũng bắt đầu phát triển trong cộng đồng Ainu.

Người Ainu chủ yếu sử dụng hai mũi thêu: mũi giăng chặn (couching stitch) và mũi xích (chain stitch).

Để tạo hoa văn cho trang phục, họ sẽ (1) thêu trực tiếp lên vải (Chijiri); (2) uốn và ghép các dải vải mảnh thành họa tiết rồi may đắp lên quần áo (Ruunpe); hoặc (3) trực tiếp cắt vải thành các mảnh họa tiết rồi may đắp lên quần áo (Kaparamip). Với Ruunpe và Kaparamip, công đoạn thêu được thực hiện sau khi đắp vải.

Trang phục thường ngày và trang phục nghi lễ

Trang phục của người Ainu cũng được phân chia thành trang phục thường ngày và trang phục nghi lễ (haregi). Trước đây, quần áo mặc hằng ngày sẽ được làm bằng da động vật, vỏ cây, cỏ hoặc sợi bông, với đặc trưng là ít họa tiết trang trí hơn so với haregi.

Ở nhà, phụ nữ thường mặc bộ trang phục gọi là mour và họ sẽ diện trang phục nghi lễ khi có khách, hoặc khi đến nơi công cộng. Theo ghi chép, đàn ông Ainu mặc đồ lót hoặc khố làm bằng vỏ cây hoặc bông khi ở nhà.

Ngoài trang phục truyền thống như áo choàng attus, quần áo nhập khẩu từ các vùng khác được coi là rất có giá trị và người Ainu sẽ mặc chúng như trang phục trang trọng.