Tín ngưỡng của người Ainu và tấm lòng biết ơn với vạn vật

Tín ngưỡng của người Ainu dựa trên niềm tin rằng con người sống nhờ vào sự phù hộ và phước lành của thần linh. Thiên nhiên, lương thực hay công cụ lao động đều không phải điều hiển nhiên sẵn có, mà là món quà được thần linh ban tặng cho con người, nếu họ sống với tấm lòng trân trọng, biết ơn. 

Vạn vật hữu linh

Người Ainu tin vào thuyết vật linh, cho rằng mọi thứ trên thế giới đều có linh hồn. Đặc biệt, những thứ mang lại cho con người phước lành của thiên nhiên như động vật và thực vật, những thứ thiết yếu cho cuộc sống hàng ngày như lửa, nước và công cụ, hay cả những điều nằm ngoài tầm kiểm soát của con người như thời tiết, thiên tai hay bệnh tật, đều được tôn kính như Kamuy.

Kamuy hay Kamui (カムイ) thường được dịch đơn giản sang tiếng Nhật là “Kami – 神” (nghĩa là Thần trong tín ngưỡng Thần đạo của Nhật Bản), hoặc “Hotoke - 仏” (Đức Phật trong Phật giáo). Tuy nhiên khái niệm Kamuy trong tín ngưỡng của người Ainu lại rất khác biệt.

Trong ngôn ngữ Ainu thì từ “Ainu” chính là "con người", chỉ bản thân họ, đối lập với các vị thần là "Kamuy". Theo niềm tin của người Ainu, thế giới là nơi con người và Kamuy tương tác, ảnh hưởng lẫn nhau.

Kamuy thường sống ở thế giới của họ – Kamuy-mosir, một vùng đất tồn tại song song với vùng đất của con người – Ainu-mosir. Các Kamuy sẽ chỉ đến Ainu-mosir để thực hiện vai trò nhất định, và khi hoàn thành vai trò này, họ sẽ trở lại vùng đất của mình.

Chẳng hạn, theo quan niệm của người Ainu, một Kamuy động vật như gấu, hươu... đến vùng đất của con người nhằm cung cấp cho họ thịt và lông để duy trì cuộc sống. Những động vật mà người Ainu săn bắn bản chất chỉ là hình thái tạm thời hay "lớp vỏ" của Kamuy ở thế giới loài người. Và khi những người Ainu tốt bụng bắt giữ hình thái tạm thời đó, họ sẽ cầu nguyện để giải thoát linh hồn của Kamuy, đưa vị thần trở về Kamuy-mosir. Nếu người Ainu đối xử với Kamuy bằng sự tôn trọng và biết ơn, Kamuy sẽ lại đến và tiếp tục ban phước lành cho họ. 

Còn trong trường hợp ngược lại, khi con người không tôn kính Kamuy thì các vị thần độc ác (Wen-kamuy) sẽ gây ra thảm họa cho họ. Chẳng hạn, nếu một ngôi làng bày tỏ sự kính trọng đến Kamuy, họ sẽ có những cơn mưa nhẹ nhàng cho khu vườn nhỏ của mình, còn nếu không, họ sẽ phải hứng chịu trận lụt kéo dài hàng trăm năm.

Do sự tương tác này, người Ainu sống với tấm lòng tôn kính sâu sắc dành cho thiên nhiên và tất cả các đối tượng, hiện tượng trong đời sống, với hy vọng rằng Kamuy sẽ quay trở lại, mang đến cho họ thức ăn và những điều tốt đẹp trong cuộc sống.

Người Ainu cũng tin rằng Kamuy đã ban cho con người công cụ cùng kỹ năng, kiến ​​​​thức để sử dụng các công cụ đó. Bởi vậy trong những hoạt động hằng ngày bao gồm săn bắn, hái lượm và thu hoạch, họ đều thực hiện có chừng mực để không làm phiền đến Kamuy.

Người Ainu không có chữ viết, tín ngưỡng của họ do đó cũng không có giáo lý hay kinh sách cố định như Kinh thánh Cơ đốc giáo hoặc Kinh Pháp Hoa của Phật giáo. Phần lớn thần thoại Ainu được truyền lại dưới dạng truyền miệng qua Kamuy yukar (sử thi về các vị thần), gồm những câu thơ dài được các ca sĩ kể lại trong những buổi hội họp của người Ainu.

Những Kamuy quan trọng trong tín ngưỡng Ainu

Kimun-kamuy – Thần Núi

Gấu nâu được người Ainu xem là vị thần cao nhất trong rừng và được tôn sùng là Kimun-kamuy hay Thần Núi. Trong thế giới quan của người Ainu, gấu được cho là loài động vật qua lại giữa thế giới của người và Kamuy.

Khi người Ainu săn gấu, lông và thịt thu được từ con mồi chính là quà tặng của Kamuy dành cho người Ainu tốt bụng, và người Ainu sẽ tiễn đưa linh hồn của Kamuy gấu về vùng đất của thần với những món quà lưu niệm. Mối quan hệ cho - nhận hai chiều này là nền tảng cho niềm tin săn bắn của người Ainu.

Kimun-kamuy gắn liền với một nghi lễ quan trọng trong văn hóa Ainu là Iomante – nghi lễ tiễn đưa linh hồn của gấu, sẽ được nêu rõ hơn ở phần sau của bài viết. 

Kamuy-huci – Thần Bếp lò/Thần Lửa

Kamuy-huci là một người phụ nữ sống trong bếp lò. Địa vị của bà quan trọng đến mức bà không bao giờ rời khỏi ngôi nhà. Theo đó, ngọn lửa trong bếp của người Ainu không bao giờ được dập tắt hoàn toàn.

Trong thần thoại Ainu, Kamuy-huci đóng vai trò là người canh giữ cánh cổng giữa Ainu-mosir và Kamuy-mosir. Ngoài việc là trung tâm trong một ngôi nhà của người Ainu, bếp lò được coi là cánh cổng mà qua đó con người và Kamuy có thể giao tiếp.

Kamuy-huci là người bảo vệ ngôi nhà và cũng là người phán xét các vấn đề của gia đình. Những người làm ô uế bếp lò hoặc không duy trì mối quan hệ gia đình đúng đắn được cho là sẽ phải chịu sự trừng phạt của bà. Để hỗ trợ bà trong những nhiệm vụ này (vì Kamuy-huci không thể rời khỏi bếp), bà sử dụng một số Kamuy khác bao gồm Mintakoro-kamuy, người bảo vệ khuôn viên của một ngôi nhà, và Rukoro-kamuy, Kamuy của nhà xí.

Kamuy-huci cũng là vị thần hướng dẫn phụ nữ Ainu cách làm kut (một loại thắt lưng). Nhờ "món quà" này, bà được người Ainu tôn kính là Iresu-kamuy (Người thầy).

Rep-un-kamuy – Thần Biển

Rep-un-kamuy đôi khi được miêu tả là một con cá voi sát thủ. Trong những trường hợp khác, Kamuy này được cho là một chàng trai trẻ vô tư, hơi tinh nghịch, cầm theo một cây lao móc.

Rep-un-kamuy là một nhân vật quan trọng trong thần thoại Ainu vì biển tượng trưng cho những cơ hội không thể tìm thấy trên đất liền: đánh cá, săn cá voi và các chuyến thám hiểm giao thương trên biển. 

Tôn trọng cá voi sát thủ như những vị thần, các bộ tộc Ainu đã tổ chức tang lễ truyền thống cho những con cá voi bị mắc cạn hoặc đã chết (như trên đảo Rebun).

Kotan-kar-kamuy

Là vị thần sáng tạo của người Ainu. Theo nhà truyền giáo John Batchelor*, tất cả các Kamuy đều nằm dưới sự cai quản của Kotan-kar-kamuy, người được coi là vị thần toàn năng và vĩnh cửu của vũ trụ.

*John Batchelor (1855-1944) là một nhà truyền giáo người Anh sống trong cộng đồng người Ainu bản địa ở đảo Hokkaido từ năm 1877 đến năm 1941. Batchelor đã viết rất nhiều tác phẩm về ngôn ngữ Ainu và cả các tác phẩm bằng tiếng Ainu (được phiên âm bằng chữ cái katakana).

Những nghi lễ quan trọng của người Ainu

Kamuinomi - Nghi thức tạ ơn thần linh

Nghi thức dâng lời cầu nguyện lên các vị thần được gọi là Kamuinomi. Người Ainu thực hiện Kamuinomi vào mọi dịp, nhưng bất kể họ cầu nguyện với vị thần nào thì trước tiên đều phải cầu nguyện với Kamuy-huci, bởi bà canh giữ cánh cổng đến vùng đất của thần.

Khi thực hiện Kamuinomi, người Ainu sử dụng một khúc gỗ được bào thành chùm gồm nhiều dải mỏng, gọi là “inau”. Chúng có nhiều hình dạng khác nhau dùng cho nhiều mục đích, như dâng lên thần, xua đuổi tà ma, hay cất giữ như một Kamuy để bảo vệ ngôi nhà.

Ngoài ra còn có ikupasuy – là một vật được chạm khắc giống chiếc thìa để dâng rượu sake. Chiếc cốc dùng để đựng rượu sake (tokki) dâng cho Kamuy được chuẩn bị riêng biệt với chiếc bát dùng cho bữa ăn.