Tinh thần Wabi-sabi trong nghệ thuật gốm Nhật

Dù ngày nay thường được định nghĩa như sự tôn vinh vẻ đẹp của những điều không hoàn hảo, nhưng khái niệm Wabi-sabi trong mỹ học Nhật Bản còn bao gồm nhiều chiều kích sâu sắc hơn thế, và cũng rất khó để bao quát được bằng lời. Chúng ta có thể cảm nhận Wabi-sabi trong rất nhiều khía cạnh của văn hóa – nghệ thuật xứ Phù Tang, nhưng đồ gốm là một trong những lĩnh vực mà tinh thần này được biểu hiện rõ nét nhất. 

Wabi-sabi là gì?

Nếu “Wabi” (侘 – Tịch) đề cập đến vẻ đẹp được tìm thấy trong sự giản dị, thiếu thốn và khiêm nhường, thì “Sabi” (寂 – Xá) lại là vẻ đẹp ẩn chứa trong sự phù du, trong những gì cũ kỹ, hư hao theo dòng chảy của thời gian. Trong tự nhiên, không tồn tại thứ gì vô hạn hay hoàn hảo. Vì vậy, Wabi-sabi chính là nhìn nhận sự vật đúng như bản chất của chúng, và cuối cùng là tìm thấy sự viên mãn trong chính những thiếu khuyết.

Tinh thần Wabi-sabi bắt nguồn từ Đạo giáo thời nhà Tống (960-1279) Trung Quốc và được kết hợp vào Phật giáo Thiền tông, rồi lan đến Nhật Bản. Tại đây, sự phát triển của Wabi-sabi gắn liền với Wabi-cha, phong cách trà đạo được hoàn thiện bởi các bậc thầy Murata Juko và Sen no Rikyu vào cuối thế kỷ 15, 16.

Wabi-sabi và Trà đạo

Lịch sử trà đạo Nhật Bản bắt nguồn từ đầu thời Kamakura (1185-1333), khi Thiền sư Eisai (1141-1215) sau thời gian tu học ở Trung Quốc đã mang về Nhật hạt giống trà và phương pháp pha trà của nhà Tống. Nhờ đó, văn hóa pha và uống trà bột (matcha) dần lan rộng, chủ yếu từ các ngôi chùa Thiền tông.

Trong văn hóa Thiền tông thời đó, các tác phẩm hội họa và thủ công tinh xảo, đắt đỏ của Trung Hoa (gọi là “karamono”) đặc biệt được trân trọng; các ngôi chùa trang trí bằng tranh thủy mặc, đồ sơn mài và gốm sứ Trung Quốc. Đến thời Muromachi (1336-1573), dinh thự của các samurai và những người quyền thế cũng được trang hoàng bằng karamono.

Họ tổ chức các buổi tiệc trà “Shoin” trong những gian phòng xa hoa ấy, đặt nền móng cho văn hóa trà đạo. Trà phong cách Shoin tập trung vào việc phô trương sự giàu có và quyền lực thông qua việc sưu tầm các vật dụng cổ xưa của Trung Quốc.

Tuy nhiên, nhà sư Murata Juko (1423-1502) - về sau được tôn vinh là người sáng lập nghi lễ trà đạo Nhật Bản, lại đi ngược với xu hướng này. Ông sống trong nhà tranh giản dị, sử dụng các trà cụ là gốm nội địa và đặc biệt yêu thích đồ gốm không tráng men thuộc dòng Bizen, Shigaraki. Hình dáng thô mộc, bất cân xứng của đồ gốm Nhật Bản trái ngược với vẻ ngoài hoàn hảo và lớp men không tì vết của gốm sứ Trung Hoa lúc bấy giờ.

Từ đây, Murata Juko đã thiết lập phong cách trà đạo gọi là Wabi-cha (侘茶 – Tịch Trà), đề cao sự phong phú của tâm hồn hơn là vật chất bên ngoài. Nhánh này thu hút nhiều người theo học và thực hành, dần dần trà đạo bắt đầu chuyển từ phong cách Shoin sang Wabi-cha.

Wabi-cha tiếp tục được phát triển và hoàn thiện bởi Thiền sư Sen no Rikyu (1522-1591). Sau khi thành công trong kinh doanh và trở thành thương nhân giàu có, Rikyu được Oda Nobunaga rồi Toyotomi Hideyoshi mời làm trà nhân. Trong những năm cuối đời, sự tận tâm của Rikyu đối với Wabi-cha đã dẫn đến việc ông sáng tạo ra am trà nổi tiếng chỉ rộng 1,5 chiếu tatami (nhỏ hơn 3 mét vuông), giản dị, đơn sơ và tĩnh lặng – một hình ảnh đối nghịch hoàn toàn với Trà thất dát vàng (Ougon no Chashitsu)​​ của Tướng quân Toyotomi.

Chawan gắn liền với vị trà sư là bát Raku, do nghệ nhân Chojiro tạo ra theo yêu cầu của Rikyu, đặc trưng bởi hình dạng thô sơ do nặn tay, men màu đen hoặc đỏ giản dị. Rikyu cũng sử dụng chawan Korai (chén trà Cao Ly, được cho là nhập khẩu từ Triều Tiên), là loại chén ăn cơm thông thường ở bán đảo Triều Tiên lúc bấy giờ.

Vậy lý do nào khiến các bậc trà sư tìm đến những món đồ mộc mạc, không hoàn hảo ấy? Giáo sư Otabe Tanehisa thuộc Viện Mỹ học Đại học Tokyo cho rằng: “Wabi-sabi để lại thứ gì đó dang dở hoặc chưa hoàn thiện, tạo không gian cho trí tưởng tượng được bay bổng.”

Chủ động tương tác với những thứ được coi là Wabi-sabi mang lại cho con người ba điều: nhận thức về các thế lực tự nhiên tham gia vào việc tạo ra món đồ, chấp nhận sức mạnh của tự nhiên, và từ bỏ tư tưởng nhị nguyên (niềm tin rằng con người tách biệt khỏi môi trường xung quanh).

Sự kết hợp của những trải nghiệm này cho phép con người nhìn nhận bản thân như một phần của thế giới tự nhiên, không bị chia cắt bởi các cấu trúc xã hội, mà thay vào đó, hiểu rằng bản thân chỉ là sinh vật bất lực trong dòng chảy của thời gian. Họ bắt đầu nhìn nhận những vết lồi lõm trên bát trà không phải là khuyết điểm mà là những sáng tạo của thiên nhiên, giống như rêu mọc trên bức tường gồ ghề hoặc một cái cây oằn mình trước gió.

Theo Giáo sư Otabe, Wabi-sabi đã mang đến cho người Nhật cách nhìn nhận vẻ đẹp trong những điều tầm thường. Ở một quốc gia thường xuyên bị tàn phá bởi các thảm họa thiên nhiên, việc chấp nhận mọi thứ như nó vốn là chính là một phần quan trọng của văn hóa.

Một số biểu hiện của Wabi-sabi trong đồ gốm Nhật Bản

Thẩm mỹ Wabi-sabi đã định hình gốm sứ nói riêng và nghệ thuật Nhật Bản nói chung cho đến tận ngày nay. Khi quan sát nhiều dòng gốm Nhật Bản, ta không thấy hoa văn cầu kỳ, không men màu rực rỡ hay những hình dáng được uốn nắn, căn chỉnh cho thật mượt mà, cân xứng. Chính ở những thiếu khuyết độc đáo, dù là những vết lõm, vết men rạn hay bề mặt gồ ghề lại hiển lộ những khiếm khuyết tuyệt đẹp của tự nhiên.

Chẳng hạn chiếc bát trà Raku được tạo hình theo phương pháp nắn tay có hình dạng đôi khi méo mó, và việc nghệ nhân để lại vết ngón tay cũng được chấp nhận như một nét độc đáo riêng của mỗi sản phẩm. Hay dòng gốm Oribe trứ danh, được cho là chịu ảnh hưởng từ bậc thầy trà đạo Furuta Oribe, thậm chí còn biến dạng hơn, đôi khi quá góc cạnh và có phần kỳ dị. Tuy nhiên, khi một người cầm bát trà Oribe lên, ngón tay họ vừa khít vào phần lõm của chiếc chawan nên có thể uống trà mà không lo làm rơi bát. Đó chính là "Wabi-sabi kiểu Oribe", khi hình dạng bất cân xứng được tạo ra để thân thiện với người sử dụng.

Còn nói về nghệ thuật tráng men, người Nhật thường sử dụng nhiều loại men được làm từ các nguyên liệu đơn giản, tự nhiên, phổ biến nhất là tro, đất sét và các khoáng chất như oxit sắt hoặc oxit đồng. Các nghệ nhân gốm thường tự tạo ra công thức độc đáo của riêng mình, đôi khi thậm chí còn tự đốt tro từ gỗ hoặc rơm rạ để tạo nên dấu ấn độc đáo.