Chawan Raku: Chiếc bát trà chứa đựng triết lý nhân sinh

Nói về chiếc bát chawan, người Nhật có câu “一楽二萩三唐津” (Thứ nhất Raku, thứ nhì Hagi, thứ ba Karatsu), cho thấy vị thế đặc biệt của gốm Raku trong Trà đạo. Khởi đầu từ chiếc bát do nghệ nhân Chojiro tạo ra theo yêu cầu của Trà sư Sen no Rikyu, tính chất thô mộc, giản lược, bất cân xứng của Raku đã trở thành hiện thân rõ nét cho tinh thần wabi-sabi của Nhật Bản.

Sự ra đời của Raku chawan

Trong tác phẩm Trà Thư, Okakura Kakuzo nhắc đến vai trò của Trà nhân trong sự phát triển của gốm Nhật Bản: “Đồ gốm của chúng ta có lẽ sẽ không bao giờ đạt được chất lượng tuyệt hảo, nếu như các Trà nhân không thổi hồn vào đó, việc chế tạo Trà cụ đòi hỏi phải phát huy hết mức sự khéo léo của những người thợ làm gốm.” (Trà Thư, NXB Thế Giới, Trúc Diệp dịch).

Gốm Raku (楽焼 – Raku-yaki) cũng không ngoại lệ khi sự ra đời của dòng gốm này gắn liền với Trà sư, Thiền sư Sen no Rikyu (1522-1591). Ông là người đã nâng tầm Trà đạo Nhật Bản với việc hoàn thiện Wabi-cha – phong cách Trà đạo đề cao sự giản dị, thanh tịnh và tự nhiên, đối nghịch với sự hoàn hảo, xa hoa được tôn vinh thời bấy giờ.

Chiếc bát trà (chawan) Raku đầu tiên ra đời vào cuối thời Momoyama, khoảng 450 năm trước. Khi ấy, bậc thầy Sen no Rikyu đã tìm đến nghệ nhân gốm Chojiro ở Kyoto để yêu cầu ông làm cho mình chiếc bát chứa đựng tinh thần Wabi-cha.

Chojiro (mất năm 1589) là một nghệ nhân gốm gốc Hoa. Cha của ông khi di cư từ Trung Quốc đến Nhật Bản đã mang theo kỹ thuật chế tác đồ gốm tráng men tam sắc “Sancai” (三彩), vốn phổ biến tại khu vực tỉnh Hà Nam. Trong thời kỳ Momoyama, loại gốm mô phỏng Sancai với màu sắc rực rỡ bắt đầu được sản xuất ở Kyoto và lò gốm của Chojiro là một trong số đó.

Tác phẩm cổ nhất được cho là của Chojiro là một bức tượng sư tử tráng men hai lớp, có niên đại vào khoảng năm 1574. Chiếc chawan đầu tiên được cho là ra đời 5 năm sau đó, vào năm 1579.

Như một tuyên ngôn phản kháng lại tiêu chuẩn thẩm mỹ đương thời và khước từ những giá trị mà theo ông đã bị lạm dụng, vẫn áp dụng phương pháp chế tác Sancai, Chojiro đã chuyển màu men đa sắc thành tông màu duy nhất: hoặc đen sâu thẳm, hoặc đỏ trầm lắng, phản ánh chiều sâu tư tưởng của Wabi-cha về sự giản dị, khiêm nhường.

“Đó là lý do tại sao sự tĩnh lặng trong những chiếc bát của Chojiro lại mang chiều sâu đến vậy. Một thứ sâu sắc sẽ vẫn mạnh mẽ ngay cả khi nó tĩnh lặng. Bằng cách xuyên suốt giữ vững sự tĩnh lặng ấy, nó cũng trở nên mãnh liệt đối với người đối diện” – Raku Kichizaemon XV, trưởng tộc thứ 15 của gia tộc Raku chia sẻ trong một bài phỏng vấn với Nippon.

Trái với chuẩn mực của chawan thời bấy giờ là những chiếc bát gốm Tenmoku (Thiên Mục) Trung Hoa hoặc gốm Triều Tiên với hình dáng cân xứng và màu men tinh xảo, gốm Raku được nặn hoàn toàn bằng tay (Tebineri - 手びねり) không sử dụng bàn xoay, tất cả mọi thao tác đều dựa trên cảm hứng của nghệ nhân vào chính thời điểm đó – một phương pháp hoàn toàn khác biệt và mang tính tiên phong. Các chi tiết thiết kế hay họa tiết đều được giản lược, chỉ giữ lại những gì căn bản nhất.

Chawan Raku do đó có đặc trưng là hình khối dày dặn, thô sơ, bất cân xứng và đôi chỗ méo mó, nhưng cũng vì vậy mà mỗi tác phẩm đều là độc bản và không thể tái tạo. Theo tư tưởng của Sen no Rikyu, trà thất chật hẹp được ví như “hang động”, còn trà cụ Raku thì như “bùn đất”, gợi lên hình dung về Trà đạo ở trạng thái nguyên sơ, nơi bàn tay con người và kỹ thuật được tiết chế ở mức tối đa.

Lưu ý rằng vào thời của Rikyu và Chojiro, tên gọi “Raku-yaki” vẫn chưa tồn tại; những chiếc bát trà này ban đầu được gọi là “Imayaki” (今焼), nghĩa là “gốm vừa mới nung”. Gia đình Chojiro sinh sống gần Jurakudai (聚楽第) – dinh thự do lãnh chúa Toyotomi Hideyoshi xây dựng, và Sen no Rikyu – trà sư của Toyotomi cũng sống tại đây. Vì vậy, dòng gốm này sau đó được gọi là “Juraku-yaki”, rồi dần dần rút gọn thành “Raku-yaki”.

Ngoài ra, còn có giả thuyết cho rằng chính Toyotomi đã ban cho trưởng tộc đời thứ hai chiếc ấn có khắc chữ  “楽 – Lạc – Raku”, từ đó mà Raku trở thành họ của gia tộc. Trong lịch sử gốm sứ Nhật Bản, Raku-yaki là loại gốm đầu tiên sử dụng ấn triện.

Kể từ thời của Chojiro, gia tộc Raku đã tiếp nối truyền thống của mình qua 17 thế hệ. Không có bậc thầy Raku nào trực tiếp truyền dạy người kế nghiệp, mỗi thế hệ sẽ tự nghiên cứu di sản của người đi trước để sáng tác nên những tác phẩm mới mang tính tiên phong, vượt qua những người tiền nhiệm. Họ xây dựng phong cách riêng nhưng vẫn bảo tồn tinh thần cốt lõi của gốm Raku, vốn chịu ảnh hưởng sâu sắc bởi Thiền và tính thẩm mỹ wabi-sabi.