Gốm Chu Đậu - tinh hoa gốm Việt từng ghi dấu trên đất Nhật xưa

“Mỏng như giấy, trong như ngọc, trắng như ngà, kêu như chuông” - đó là những gì người ta đánh giá về gốm Chu Đậu - loại gốm quý giá chỉ được dùng cho triều đình và quan lại ngày xưa. Vào thời hưng thịnh, gốm Chu Đậu đã theo chân thuyền buôn đến khắp nơi trên thế giới, trở thành dòng gốm danh tiếng ghi dấu tài năng từ những người thợ gốm nước Nam. 

Hơn 3 thế kỷ biến mất và cuộc hồi sinh định mệnh

Làng gốm Chu Đậu được cho là có lịch sử trải qua 4 triều Lý, Trần, Lê, Mạc và đạt đến đỉnh cao vào khoảng thế kỷ 15-16 dưới thời nhà Lê. Tuy nhiên, đến khoảng thế kỷ 16, khi chiến tranh giữa hai nhà Lê-Mạc dần đến hồi kết, làng gốm Chu Đậu bỗng dưng biến mất ngay thời kỳ hưng thịnh nhất. 

Mãi cho đến những năm 1980, ông Anabuki Makoto - nguyên Bí thư Đại sứ quán Nhật Bản tại Việt Nam - đã nhìn thấy một chiếc bình gốm hoa lam tại bảo tàng Topkapi Saray ở Thổ Nhĩ Kỳ. Trên bình có ghi dòng chữ Hán: “Thái Hòa bát niên Nam Sách châu, tương nhân Bùi Thị Hý bút”, tạm dịch là “Năm Thái Hòa thứ tám (1450), tại châu Nam Sách, một người thợ gốm tên Bùi Thị Hý vẽ nên bình gốm này”. Vốn có tìm hiểu về các loại gốm cổ và sử Việt, ông cho rằng có khả năng chiếc bình này có nguồn gốc từ Việt Nam. Sau đó, ông Anabuki đã viết thư gửi chính quyền tỉnh Hải Hưng/Hải Dương và đề nghị tìm hiểu xuất xứ của chiếc bình. 

Sau đó, những cuộc điều tra, khai quật khảo cổ đã được triển khai tại địa phương và người ta đã tìm thấy dấu vết của làng gốm lừng danh một thời tại thôn Chu Đậu, huyện Nam Sách, tỉnh Hải Dương. Do đó mà người ta lấy cái tên Chu Đậu để đặt cho loại gốm cổ này. 

Gốm Chu Đậu đã đến Nhật Bản như thế nào?

Vào khoảng thế kỷ 14, gốm Việt được xem là một trong những trung tâm quan trọng của đồ gốm Á Đông, trong đó có gốm Chu Đậu. Các dòng gốm này đã theo chân thuyền buôn nước ngoài lan tỏa đến các quốc gia láng giềng và cả các châu lục phía bên kia đại dương. 

Riêng tại Nhật Bản, theo nghiên cứu lịch sử của TS. Trần Đức Anh Sơn tại Viện Nghiên cứu Phát triển Kinh tế - Xã hội Đà Nẵng, đồ gốm sứ cổ Việt Nam (đặc biệt là gốm Chu Đậu) đã được tìm thấy trong nhiều di chỉ khảo cổ, từ Okinawa cho đến Tokyo, Osaka, Fukuoka và Nagasaki, với niên đại trải dài từ thế kỷ 14-17. 

Riêng tại tỉnh Okinawa, các nhà nghiên cứu đã khai quật được nhiều mảnh vỡ bát, đĩa, lọ gốm Chu Đậu tại di chỉ thành Nakijin và thành Shuri, cho thấy Việt Nam và vương quốc Lưu Cầu thời đó đã có giao thương gốm sứ. Đỉnh cao là giai đoạn nửa cuối thế kỷ 16 đến đầu thế kỷ 17, khi mậu dịch Châu ấn thuyền (Shuin-sen) cho phép thuyền buôn Nhật trực tiếp giao thương với Việt Nam, gốm Việt cũng lên thuyền dong buồm đến đất Nhật ngày càng nhiều hơn. 

Vì sao gốm Việt chinh phục được người Nhật xưa? 

Những chiếc bát trà chawan gốm Việt thời kỳ này được người Nhật ưa chuộng, thường xuất hiện trong các nghi lễ trà và gọi riêng là Annan-yaki (安南焼) - đồ gốm xứ An Nam.

Theo ghi chép trong Manpo Zensho (万宝全書 - Vạn Bảo Toàn Thư), những bộ trà cụ từ gốm An Nam có màu men đậm, được các nghệ nhân và giới trà sư Nhật Bản yêu thích bởi vẻ đẹp thô mộc, giản dị và không hoàn hảo, mang đậm tinh thần Wabi Sabi trong cảm thức thẩm mỹ tự ngàn xưa của người Nhật.