Bashofu: Nghề dệt vải từ sợi cây chuối ở Okinawa

Điểm đến tiếp theo trong hành trình khám phá nghệ thuật dệt của Nhật Bản, hãy cùng Kilala đến với hòn đảo cực Nam Okinawa – nơi có nghề dệt vải từ sợi tơ chuối với lịch sử hàng trăm năm. Người ta nói rằng loại vải mang tên bashofu này mỏng nhẹ đến mức gần như trong suốt, tựa đôi cánh chuồn chuồn. 

Bashofu là gì?

Bashofu (芭蕉布) là tên gọi của loại vải dệt từ sợi cây chuối basho (tên khoa học: musa balbisiana) trên đảo Okinawa. Đây là nghề thủ công truyền thống của khu vực Kijoka thuộc làng Ogimi - một ngôi làng miền núi tọa lạc ở phía bắc hòn đảo. Kijoka bashofu đã được chính phủ Nhật Bản chỉ định là tài sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia vào năm 1974, và được công nhận là nghề thủ công truyền thống cấp quốc gia vào năm 1988.

Loại vải này sở hữu những đặc trưng như bề mặt mịn màng, nhẹ và thoáng khí, không bám dính vào da nên rất phù hợp với khí hậu cận nhiệt đới nóng ẩm của Okinawa. Một cuộn vải bashofu may kimono cần khoảng sáu tháng để dệt, với lượng sợi từ khoảng 200 thân chuối.

Triết gia, nhà phê bình nghệ thuật Yanagi Soetsu (hay còn gọi là Yanagi Muneyoshi) – người sáng lập phong trào Mingei (民藝) tôn vinh nghệ thuật thủ công dân gian Nhật Bản, là người hâm mộ của loại vải này. Trong tập 2 của “Yanagi Muneyoshi Collection”, cuốn sách tập hợp những tác phẩm thủ công quý giá do Yanagi sưu tầm kèm khảo luận của ông, có viết:

“Những cây chuối basho xanh tốt mang dáng vẻ đặc trưng của miền Nam. Nhìn quanh có thể thấy, giữa những hàng cây vạn tuế, cọ và cả đu đủ là những tàu lá chuối to đang lay động. Từ trên núi cho đến vườn nhà, nơi đâu cũng um tùm chuối. Tuy trông giống nhau nhưng loại chuối lấy sợi lại khác với loại ăn quả. Chính loại chuối sợi quen thuộc, dễ tìm này mới là nguyên liệu quý giá. Trong thân cây chứa đầy nước như sắp sửa ứa giọt là những thớ sợi đẹp đẽ xếp thành từng lớp. Càng ở phía trong, sợi lại càng mảnh đẹp hơn. Người ta bóc tách dần các lớp vỏ rồi bỏ vào vạc nước sôi có trộn tro gỗ. Khi phần vỏ mềm được gỡ bỏ, chỉ còn lại phần xơ. Nguyên liệu như thế là đã sẵn sàng. Xơ sau khi làm khô được khéo léo tách nhỏ bằng đầu móng tay rồi nối thành sợi. Sợi được cất giữ trong các giỏ để chuẩn bị dệt, trong đó nối sợi là một công việc đơn điệu, tiêu tốn nhiều thời gian. Năm, sáu người phụ nữ thường tụ tập ở một ngôi nhà, vừa chuyện trò vừa làm việc. Số sợi dệt được trong ngày đều được tặng cho chủ nhà. Hôm sau, họ lại đến một ngôi nhà khác, để lại chỗ sợi làm ra ở đó. Cái tập quán ấy khiến cho công việc vốn nhàm chán trở nên nhẹ nhàng hơn.”

Ngoài Okinawa của Nhật Bản, vải sợi chuối cũng được dệt ở nhiều quốc gia châu Á khác, đặc biệt là Philippines với vải abaca. Theo một số thư tịch cổ của Trung Hoa, Việt Nam cũng từng dệt vải từ tơ chuối mà người Trung Quốc gọi là vải Giao Chỉ. Loại vải này từng được vua chúa, quý tộc Trung Hoa đánh giá rất cao.

Lịch sử của bashofu

Nguồn gốc chính xác của bashofu vẫn chưa được biết đến nhưng những ghi chép cổ xưa cho thấy loại vải này đã xuất hiện từ khoảng thế kỷ 12-13, còn quy trình làm ra sợi chuối như ngày nay thì ra đời vào khoảng thế kỷ 16. Trong thời kỳ Edo (1603-1868), bashofu là cống vật của Vương quốc Lưu Cầu (vương triều cổ cai trị đảo Okinawa cho đến khi sáp nhập vào Nhật Bản năm 1879) cho nhà Thanh Trung Quốc và gia tộc Tokugawa.

Từng có thời bashofu gần như biến mất. Khi Quân đội Hoa Kỳ chiếm đóng Okinawa vào năm 1945, họ đã chặt bỏ cây chuối trên đảo để ngăn muỗi truyền bệnh sốt rét sinh sôi. Và người góp công lớn trong việc khôi phục nghề dệt bashofu là bà Taira Toshiko (1921-2022), một nghệ nhân gốc Kijoka.

Từ khi còn nhỏ, bà Toshiko đã học cách dệt vải bashofu từ mẹ. Trong chiến tranh, bà đã đến thành phố Kurashiki, tỉnh Okayama với tư cách là thành viên của Quân đoàn Tình nguyện Okinawa. Vào thời gian đó, bà gặp ông Ohara Soichiro, một nhân vật trung tâm của phong trào Mingei rồi được truyền cảm hứng từ những gì Yanagi Soetsu viết về bashofu.

Sau chiến tranh, bà trở lại quê hương, mang theo quyết tâm phục hồi nghề dệt truyền thống trên đảo. Bắt đầu với việc trồng lại những cánh đồng chuối đã bị quân đội Hoa Kỳ đốt trụi, bà tập hợp những phụ nữ trong làng và truyền dạy cho họ kỹ thuật nhuộm - dệt bashofu, đồng thời phát triển thêm các ứng dụng mới cho loại vải này ngoài kimono.

Dần dà, những cuộn vải bashofu tinh xảo của bà và những phụ nữ Kijoka được trưng bày tại Triển lãm Okinawa và Triển lãm Thủ công mỹ nghệ truyền thống Nhật Bản, giúp Kijoka bashofu được biết đến rộng rãi trên cả nước.

Năm 2000, bà Taira Toshiko được trao danh hiệu Bảo vật quốc gia sống vì những đóng góp quan trọng trong việc bảo tồn, phát triển nghề dệt bashofu. Một số bảo tàng trên thế giới hiện đang lưu giữ các tác phẩm của bà, trong đó có Bảo tàng Nghệ thuật Metropolitan (Hoa Kỳ) và Bảo tàng Anh.

Quy trình dệt vải bashofu

Quá trình để tạo ra vải bashofu có tới 23 công đoạn, trong đó phần lớn liên quan đến việc làm sợi, còn công đoạn dệt chỉ chiếm khoảng 1%. Dưới đây là một số bước cơ bản nhất.