Kamishibai - Văn hóa kể chuyện đường phố độc đáo và cổ xưa

Vào giữa thế kỷ 20, với trẻ em Nhật, kỷ niệm tuổi thơ tươi đẹp là những khi cùng nhau tụ tập nơi góc phố để gặp gỡ người kể chuyện Kamishibai. Những câu chuyện được kể qua hình minh họa đẹp đẽ, gắn liền với thời thơ ấu của bao đứa trẻ ngày ấy.

Kamishibai là gì?

"Kamishibai - 紙芝居" được hiểu là nghệ thuật kể chuyện kịch giấy và một thể loại sân khấu đường phố độc đáo của xứ hoa anh đào, phổ biến trong thời kỳ Đại suy thoái những năm 30 và thời kỳ hậu chiến, cho đến khi truyền hình ra đời vào giữa thế kỷ 20. 

Kamishibai được thực hiện bởi một "Kamishibaiya - 紙芝居" (người kể chuyện), họ thường đi đến các khu phố trên chiếc xe đạp chở hộp đồ nghề chứa nhiều bảng hình minh họa. Những hình này sẽ được đặt trong một thiết bị giống như sân khấu thu nhỏ và Kamishibaiya thuật lại câu chuyện bằng cách thay đổi từng hình ảnh. 

Kamishibaiya thường kể chuyện kết hợp bán kẹo cùng đồ chơi. Đối tượng thích xem và nghe Kamishibai thường là trẻ em, những đứa trẻ sẽ tụ tập thành từng nhóm rồi cùng nhau lắng nghe, đón xem và khám phá những câu chuyện cổ xưa của đất nước. 

Cách tạo nên một câu chuyện

Vào một ngày đẹp trời, Gaitou Kamishibaiya (người kể chuyện Kamishibai trên đường phố) đỗ xe đạp ở một ngã tư quen thuộc và đập hai thanh gỗ hyoshigi vào nhau để thông báo sự hiện diện của mình. Khi những đứa trẻ đến, Kamishibaiya sẽ bán kẹo hoặc đồ chơi cho chúng để thu phí buổi kể chuyện, đây là nguồn thu nhập chính của họ. Sau đó, người kể chuyện sẽ mở ra một butai - sân khấu thu nhỏ làm bằng gỗ chứa các bảng minh họa để thay đổi hình trong khi kể. 

Phần lớn nội dung câu chuyện được viết sau mỗi hình vẽ để người kể đọc cũng như phòng trường hợp quên mất lời thoại, một số diễn biến trong truyện. Kamishibaiya hay dừng kể ở khúc cao trào hoặc để kết thúc mở nhằm thu hút khán giả tò mò chờ đợi được nghe và xem đoạn kết của câu chuyện ở lần sau.

Tranh hình minh họa là những tác phẩm mỹ thuật được vẽ tay. Kamishibai kashimoto (đại lý tranh) sẽ thuê các họa sĩ vẽ từng bức tranh một bằng tay, sau đó cho những người kể chuyện thuê lại với một khoản phí nhỏ. Họa sĩ phác họa hình minh họa bằng bút chì sau đó đồ lên bằng mực Tàu, rồi tô màu nước để phân định nền và tiền cảnh, một lớp màu keo được tô lên cho màu nhanh khô và cuối cùng là phủ bóng cũng như chống phai màu bằng lớp sơn mài. 

Hình vẽ sử dụng trong Kamishibai là sự pha trộn giữa hội họa truyền thống Nhật Bản và kỹ thuật Chiaroscuro của phương Tây, tương phản giữa sáng và tối để tạo chiều sâu và tính sống động, chân thực cho các hình vẽ.

Nguồn gốc của kịch Kamishibai

Nguồn gốc chính xác của Kamishibai vẫn chưa được xác định rõ. Người ta chỉ biết rằng Kamishibai xuất hiện "như cơn gió thoảng qua một góc phố" ở khu Shitamachi của Tokyo vào khoảng năm 1930.

Tuy nhiên, nhiều sử gia tin rằng Kamishibai có nguồn gốc sâu xa từ nghệ thuật E-toki (kể chuyện bằng tranh) vào thế kỉ 12 vì có sự tương đồng. Khoảng đầu thế kỷ thứ 8, các nhà sư đã sử dụng Emakimono (cuộn tranh) làm công cụ hỗ trợ để minh họa khi kể lại lịch sử của các ngôi đền, chùa. Đây được cho là sự kết hợp thuở sơ khai giữa hình ảnh và văn bản để truyền tải một câu chuyện. 

Những thế kỷ sau đó, nghệ thuật Etoki dần phát triển, là hình thức để các nhà sư có thể truyền bá Phật giáo một cách sống động, gần gũi nhất đến quần chúng nhân dân qua tranh vẽ. Vì vậy E-toki được coi là tiền thân của Kamishibai.

Đến thời Edo (1603-1868), văn hóa nước Nhật phát triển rực rỡ với tranh in khắc gỗ Ukiyo-e. E-toki dần phổ biến hơn vào cuối thế kỷ 18 khi những người kể chuyện bắt đầu dựng "rạp chiếu" ở các góc phố với một cuộn giấy được cuộn trên chiếc cột.

Đến thời Minh Trị (1868-1912), Tachi-e (tranh đứng) được ưa chuộng, loại hình nghệ thuật này được kể bởi những người kể chuyện dùng các hình ảnh cắt giấy và gắn lên một thanh gỗ nhỏ (tương tự như biểu diễn con rối bóng của Indonesia và Malaysia). Thiền sư Nishimura cũng được cho là đã sử dụng kiểu tranh hình này trong các bài giảng để giải trí cho trẻ em.

Một dạng E-toki khác do người Nhật cải tiến từ "đèn chiếu ma thuật" (magic lantern) nhập khẩu từ Hà Lan có tên gọi “Utsushi-e”. Các tấm kính vẽ nhân vật, phong cảnh sẽ được di chuyển trước máy chiếu để kể câu chuyện về tình yêu và thù hận, bi kịch của Samurai. và hình ảnh sẽ hiện lên một màn chiếu làm bằng giấy truyền thống.

Sự phát triển của nghệ thuật và kỹ thuật thời Edo đến Minh Trị có thể xem là tiền đề để Kamishibai hình thành vào đầu thế kỉ 20.

Thời kỳ hoàng kim của Kamishibai

Từ những năm 30 đến 50 là “kỷ nguyên vàng" của Kamishibai ở xứ Phù Tang. Lúc này, Kamishibai mang đến đến cái nhìn sâu sắc về những người đã sống qua một thời kỳ đầy biến động trong lịch sử nước Nhật khi trải qua cuộc Đại suy thoái và khó khăn sau thời hậu chiến.