Tại một vùng đất xa lạ, nơi tiếng súng đạn và tiếng bom rơi dường như đã lấn át hết những âm thanh của sự sống và những sinh linh vô tội ngã xuống không ai đoái hoài, có một vị bác sĩ đã dành trọn đời mình để “gieo lại mầm sống” cho mảnh đất đã rơi vào quên lãng. Đó chính là bác sĩ - nhà nhân đạo Nakamura Tetsu, người đã “tưới xanh” lại một vùng sa mạc, thắp sáng cuộc đời của hơn nửa triệu người dân Afghanistan.
Bác sĩ Nakamura Tetsu sinh năm 1946 tại Fukuoka, trên hòn đảo Kyushu phía nam Nhật Bản. Ngay từ nhỏ, cậu bé Nakamura đã say mê khám phá thiên nhiên, thích leo núi và mơ ước trở thành một nhà côn trùng học. Nhưng cha ông luôn dặn dò: “Con phải sống làm sao để có ích cho đời, vì con được sinh ra là để làm điều đó”. Vì thế, ông quyết định lựa chọn con đường y học theo gợi ý của gia đình, để có thể giúp đỡ người khác.
Sau khi tốt nghiệp ngành y Đại học Kyushu, bác sĩ Nakamura làm việc tại một số bệnh viện trong nước. Vốn đam mê leo núi và sưu tập côn trùng, có một lần, ông đã cùng Hiệp hội leo núi Fukuoka thực hiện chuyến đi đến vùng núi Tirich Mir ở phía Tây Pakistan với vai trò là nhân viên y tế. Khi đến nơi, chính quyền địa phương đã nhờ ông khám chữa bệnh cho một số cư dân ở vùng xa xôi hẻo lánh của thành phố Peshawar, gần trạm căn cứ khu leo núi. Tại đây, bác sĩ Nakamura đã điều trị cho rất nhiều bệnh nhân mắc bệnh lao và bệnh phong, mà theo ông là do tình trạng suy dinh dưỡng và đói nghèo nghiêm trọng của khu vực này.
Chuyến đi đó đã để lại những trải nghiệm khó quên với bác sĩ Nakamura. Đến năm 1984, ông tham gia tình nguyện tại một tổ chức viện trợ y tế của Nhật Bản và quay trở lại thành phố Peshawar, khu vực gần biên giới Afghanistan.
Tại đây, ông tiếp tục khám chữa bệnh cho các bệnh nhân phong và hàng loạt người tị nạn Afghanistan đang tháo chạy khỏi cuộc chiến tranh với Liên Xô. Chứng kiến những người bệnh tử vong chỉ vì không có “vài viên thuốc chỉ đáng giá chục yên”, năm 1991, ông đã chuyển đến khu vực miền núi phía đông Afghanistan và bắt đầu mở phòng mạch.
Tại ngôi làng Dara-e-Noor nơi bác sĩ Nakamura mở phòng khám, người dân luôn trong cảnh đói nghèo và thiếu thốn dịch vụ chăm sóc y tế. Ban đầu chủ yếu mắc bệnh phong hủi, nhưng do điều kiện sống quá khắc nghiệt, người dân nơi đây còn phải hứng chịu dịch lao, sốt rét và nhiều bệnh truyền nhiễm khác.
Vùng cao nguyên Afghanistan và Pakistan có nhiều ngôi làng không hề có bác sĩ, do đó mà ông phải thường xuyên đi đi lại lại giữa các vùng để chữa bệnh. Đối với người dân địa phương, Nakamura không phải là một người ngoại quốc xa lạ mà là người thân. Mỗi ngôi làng mà ông đến chữa bệnh, mọi người đều trìu mến gọi ông bằng cái tên “Kaka Murad”, nghĩa là “Chú Nakamura” trong ngôn ngữ địa phương.
Chúng tôi không đến những nơi mà mọi người đều sẵn lòng đến, chúng tôi chọn những nơi đang rất cần sự giúp đỡ mà không có ai khác sẵn lòng.
Nakamura Tetsu
Năm 2001, Afghanistan không chỉ phải hứng chịu những đợt không kích từ Mỹ sau vụ khủng bố 11/9 mà còn rơi vào đợt hạn hán tồi tệ nhất trong lịch sử. Nơi Nakamura đang ở vốn đã là một vùng đất hẻo lánh, đất đai hoang tàn do chiến tranh tàn phá. Khi hạn hán tới, người người rơi vào cảnh đói khát, nhiều trẻ em chết vì suy dinh dưỡng và hơn hết là không có nước sạch để uống. Nguồn nước ô nhiễm khiến các căn bệnh như tiêu chảy, tả, thương hàn lan tràn khắp nơi, hầu hết nạn nhân là trẻ em. Bác sĩ Nakamura ngày đêm trăn trở và tự hỏi điều gì mới có thể cứu rỗi những số phận đáng thương của vùng đất này.
"Bệnh có thể chữa sau, nhưng giờ chúng ta cần nước để sống sót trước đã,” bác sĩ Nakamura nói. “Một hệ thống kênh đào mang lại nước sạch sẽ có ích hơn 100 bác sĩ. Bệnh viện chỉ có thể điều trị cho từng bệnh nhân một, nhưng nguồn nước sẽ cứu sống cả ngôi làng.” Thế là bác sĩ Nakamura tạm dừng việc chữa bệnh và bắt đầu hành trình trở thành một kỹ sư thủy lợi “tay ngang”.
Vào tháng 7 năm 2000, chúng tôi đã huy động những người dân còn lại trong làng và bắt đầu đào giếng để lấy nước sạch. Đây chính là khởi đầu cho dự án mới của chúng tôi.
Trích hồi ký 22 năm ở Afghanistan của bác sĩ Nakamura Tetsu.
Ông dành thời gian ngày đêm nghiên cứu các phương pháp dẫn nước truyền thống từ thời Edo của Nhật Bản, rồi cùng người dân địa phương đào giếng, đắp đập và xây dựng các kênh dẫn nước. Công trình lớn nhất của ông chính là hệ thống kênh tưới tiêu dẫn từ sông Kunar, bắt đầu khởi công từ năm 2003 và hoàn thành 7 năm sau đó.
Nakamura đã xây dựng 11 con đập trên sông Kunar, trong đó có một kênh đào chính dài hơn 25km dẫn nước đến vùng Gamberi khô cằn, biến nơi từng được gọi là "thung lũng chết" thành các cánh đồng lúa mì, vườn rau, ruộng mía, cam và có cả những cánh đồng hoa hồng. Nước đổ về, cây cối xanh tươi, cá bơi trong hồ, hàng vạn người tị nạn trở về làng cũ, trẻ em nô đùa dưới kênh mương và các bệnh ngoài da của trẻ em cũng bắt đầu thuyên giảm.
Nhờ vào 1.500 giếng nước sạch mà ông và các cộng sự ở địa phương đã đào được, cả một thung lũng đã hồi sinh, hơn 650.000 con người có nơi sinh sống, có thức ăn, có nước uống, tia hy vọng một lần nữa được thắp lên trên vùng đất này.
Suốt nhiều năm, Peshawar-kai - tổ chức viện trợ nhân đạo do Nakamura dẫn dắt đã hỗ trợ gần như mọi thứ cho vùng đất này, từ chăm sóc y tế đến hồi phục những vùng nông nghiệp bị chiến tranh tàn phá. Không chỉ vậy, ông còn cho xây dựng lại các madrasah - trường học và trung tâm cộng đồng của người Hồi giáo. Khi đó, có hơn 600 trẻ em được học đọc, học viết và làm toán tại các trường madrasah, giống như những lớp bình dân học vụ Terakoya của Nhật Bản thời Edo.
Sau vụ khủng bố 11/9, chính phủ Hoa Kỳ đã thực hiện nhiều cuộc không kích nhằm vào các căn cứ của Taliban trên danh nghĩa “cuộc chiến chống khủng bố”. Tổ chức Peshawar-kai khi ấy phải hoạt động giữa tiếng trực thăng quân sự Mỹ bay sát đầu. Ngay cả bác sĩ Nakamura cũng từng bị trúng đạn lạc, nhưng không vì thế mà ông từ bỏ sứ mệnh của mình.
Ngày 11/9/2001, tôi nhận được cuộc gọi khẩn cấp về vụ khủng bố tấn công vào tòa tháp đôi ở Hoa Kỳ. Báo chí truyền hình đồng loạt đưa tin về một quốc gia gần như vô danh - Afghanistan. Tổng thống Bush tuyên bố nước Mỹ sẽ có hành động đáp trả. Dường như con người luôn cố chấp với một điều gì đó; và nền văn minh của chúng ta đã đánh mất đi sự đồng cảm. Điều đó khiến tôi vô cùng buồn bã!
Trích lời tự sự của Bác sĩ Nakamura
trong cuốn sách A Doctor Builds an Irrigation Canal.
Năm 2001, Nakamura được Quốc hội Nhật Bản mời làm nhân chứng khi chính phủ đang thảo luận về việc cử Lực lượng Phòng vệ (SDF) sang Afghanistan. Với những trải nghiệm thực tế của mình ở Afghanistan, ông đã hết sức phản đối và gọi đây là hành động “vô ích và gây hại”. Lời này của ông đã khiến cả hội trường bùng nổ tranh cãi và Nakamura đứng trước sức ép phải rút lại lời phát biểu của mình.
Trước áp lực đó, Nakamura chỉ nói một câu đanh thép: “Sẽ thật ô nhục nếu một người rút lại lời mình đã nói”. Theo quan điểm của ông, muốn hòa bình thì phải hành động như một quốc gia yêu chuộng hòa bình.
Bác sĩ Nakamura luôn nói: “Mạng sống con người là bình đẳng, không phân biệt quốc tịch hay sắc tộc.” Đó gần như là câu cửa miệng của ông. Ở địa phương, đôi lúc người Pakistan và Afghanistan xảy ra xung đột. Khi đó, ông nhẹ nhàng nhắc nhở họ bằng cách chỉ vào dãy núi trải dài qua cả hai nước: “Tuyết trên đỉnh núi, ai nhìn mà chẳng thấy cùng một màu, đúng không?” Mọi người bật cười, bầu không khí căng thẳng cũng lập tức dịu xuống.
Dù vậy, ông không thích bị xem như một người đang “xây dựng hòa bình”. Ông không làm việc với tâm thế đó mà ước muốn và động lực của ông là để giúp đỡ những con người đang đau khổ vì bệnh tật và đói khát. Niềm tin đơn giản ấy như một ngọn lửa nhỏ đầy mạnh mẽ, phản kháng lại những cuộc chiến tranh đang tiếp diễn không ngừng trên thế giới, nhân danh cái gọi là “hòa bình” mà đôi tay vấy máu sinh mệnh của những người dân vô tội.
Vào ngày 4/12/2019, trên đường di chuyển đến một công trường xây kênh đào, đoàn xe của ông bị 4 tay súng phục kích ở thành phố Jalalabad, tỉnh Nangarhar, miền đông Afghanistan. Bác sĩ Nakamura bị bắn vào ngực và qua đời không lâu sau đó, cả tài xế và 4 vệ sĩ người Afghanistan của ông cũng thiệt mạng trong vụ nổ súng. Dư luận thế giới nhanh chóng bàng hoàng và bày tỏ lòng tiếc thương trước sự ra đi của vị bác sĩ người Nhật này.
Tang lễ của ông tại Afghanistan được tổ chức long trọng. Đích thân Tổng thống Ashraf Ghani đương thời đã cùng các sĩ quan khiêng linh cữu của Nakamura, được bọc trong quốc kỳ Afghanistan vào buổi lễ tiễn đưa tại thủ đô Kabul. Người dân Afghanistan xuống đường thắp nến tưởng niệm vị bác sĩ đã tận tụy cả đời để giúp đỡ và cải thiện cuộc sống của con người nơi đây. Nakamura Tetsu không chỉ là một bác sĩ, một kỹ sư mà còn là một người cha, người chú, một người bạn thân thiết, một “Kaka Murad” trong trái tim họ.
Bác sĩ Nakamura không để lại di ngôn, nhưng ý chí của ông thì vẫn tiếp tục được kế thừa. Tuyến kênh thủy lợi khởi công năm 2020 - dự án mà ông dành những năm cuối đời để theo đuổi - đã được các nhân viên Peshawar-kai và người dân địa phương hoàn thành vào năm 2022. Ông đã để lại một Afghanistan xanh tươi hơn, một phương pháp xây dựng kênh tưới tiêu bền vững và một nền y tế cộng đồng ngày càng mạnh mẽ.
Vào tháng 11/2025, tổ chức Peshawar-kai thông báo đã chính thức mở lại phòng khám điều trị bệnh phong sau hơn 15 năm gián đoạn. Các nhân viên y tế của tổ chức còn tiếp tục mở rộng hoạt động, thường xuyên lui tới các khu vực có nhiều bệnh nhân phong để điều trị cho họ. Trước đó, các hoạt động khám chữa bệnh của tổ chức đã bị đình chỉ từ năm 2010 do tình hình an ninh bất ổn và thiếu nhân lực y tế tại địa phương. Việc mở lại phòng khám lần này cũng xem như đã hoàn thành ước nguyện trong những năm cuối đời của bác sĩ Nakamura Tetsu.
“Thật xúc động khi phòng khám điều trị bệnh phong đã có thể tái khởi động,” Murakami Masaru - Chủ tịch đương nhiệm của Peshawar-kai chia sẻ. “Những dự án chúng tôi đã thực hiện kể từ khi ông Nakamura qua đời cuối cùng cũng đã bắt đầu có chỗ đứng”.
Bác sĩ Nakamura từng nói: "Không có ranh giới rõ ràng giữa công lý và bất công. Nhưng nếu có một điều luật đạo đức bất biến nào đó, thì đó là: hãy giúp đỡ người yếu thế và tôn trọng mọi sự sống."
Ngày nay, khi nhìn lại những dòng kênh, giếng nước ở miền đông Afghanistan, người ta vẫn thường nhắc về ông với lòng kính trọng. Câu chuyện về vị bác sĩ này sẽ còn sống mãi trong lòng người dân địa phương và thế giới như chính dòng nước ngọt mát ông đã mang đến cho vùng đất khô cằn.